Augustinus – De Dialectica
1. Dialectica est bene disputandi scientia. Disputamus autem utique verbis. Verba igitur aut simplicia sunt aut coniuncta. Simplicia sunt quae unum quiddam significant ut cum dicimus ” homo, equus, disputat, currit “. Nec mireris, quod ” disputat ” quamvis ex duobus compositum sit tamen inter simplicia numeratum est. Nam res definitione illustratur. Dictum est enim id esse simplex quod unum quiddam significet. Itaque hoc includitur hac definitione qua non includitur cum dicimus ” loquor “. Quamvis enim unum verbum sit, non habet tamen simplicem significationem, siquidem significat etiam personam quae loquitur. Ideo iam obnoxium est veritati aut falsitati, nam et negari et affirmari potest. Omnis itaque prima et secunda persona verbi quamvis singillatim enuntietur tamen inter coniuncta verba numerabitur, quia simplicem non habet significationem. Siquidem quisquis dicit ” ambulo ” et ambulationem facit intellegi et se ipsum qui ambulat, et quisquis dicit ” ambulas ” similiter et rem quae fit et eum qui facit significat. At vero qui dicit ” ambulat ” nihil aliud quam ipsam significat ambulationem. Quamobrem tertia persona verbi semper inter simplicia numeratur et nondum aut affirmari aut negari potest, nisi cum talia verba sunt, quibus necessario cohaeret personae significatio consuetudine loquendi, ut cum dicimus ” pluit ” vel ” ninguit “, etiamsi non addatur quis pluat aut ninguat, tamen quia intellegitur non potest inter simplicia numerari.
2. Coniuncta verba sunt quae sibi conexa res plures significant, ut cum dicimus ” homo ambulat ” aut ” homo festinans in montem ambulat ” et siquid tale. Sed coniunctorum verborum alia sunt quae sententiam comprehendunt, ut ea quae dicta sunt: < alia quae > expectant aliquid < ad completionem sententiae > ut eadem ipsa quae nunc diximus, si subtrahas verbum quod positum est ” ambulat “. Quamvis enim verba coniuncta sint ” homo festinans in montem “, tamen adhuc pendet oratio. Separatis igitur his coniunctis verbis quae non implent sententiam restant ea verba coniuncta quae sententiam comprehendunt. Horum item duae species sunt. Aut enim sic sententia comprehenditur, ut vero aut falso teneatur obnoxia, ut est ” omnis homo ambulat ” aut ” omnis homo non ambulat ” et si quid huiusmodi est. Aut ita impletur sententia, ut licet perficiat propositum animi, affirmari tamen negative non possit, ut cum imperamus, cum optamus, cum execramur et similia. Nam quisquis dicit ” perge ad villam ” vel ” utinam pergat ad villam ” vel ” dii illum perduint “, non potest argui quod mentiatur aut credi quod verum dicat. Nihil enim affirmavit aut negavit. Ergo nec tales sententiae in quaestionem veniunt, ut disputatorem requirant.
3. Sed illae quae requirunt aut simplices sunt aut coniunctae. Simplices sunt, quae sine ulla copulatione sententiae alterius enuntiantur, ut est illud quod dicimus ” omnis homo ambulat “. Coniunctae sunt, de quarum copulatione iudicatur, ut est ” si ambulat, movetur “. Sed cum de coniunctione sententiarum iudicium fit, tamdiu est, donec perveniatur ad summam. Summa est autem quae conficitur ex concessis. Quod dico tale est. Qui dicit ” si ambulat, movetur “, probare vult aliquid, ut cum hoc concessero verum esse, restet illi docere quod ambulet et summa consequatur, quae iam negari non potest, id est quod moveatur – aut restet illi docere quod non moveatur ut consequatur summa, quae item non potest non concedi, id est quod non ambulet. Rursus si hoc modo velit dicere ” homo iste ambulat “, simplex sententia est: quam si concessero et adiunxerit aliam ” quisquis autem ambulat movetur ” et hanc etiam concessero ex hac coniunctione sententiarum quamvis singillatim enuntiatarum et concessarum illa summa sequitur, quae iam necessario concedatur, id est ” homo iste igitur movetur “.
4. His breviter constitutis singulas partes consideremus. Nam sunt primae duae: una de his quae simpliciter dicuntur, ubi est quasi materia dialecticae, altera de his quae coniuncta dicuntur, ubi iam quasi opus apparet. Quae de simplicibus est vocatur de loquendo. Illa vero quae deconiunctis est in tres partes dividitur. Separata enim coniunctione verborum quae non implet sententiam, illa, quae sic implet sententiam, ut nondum faciat quaestionem vel disputatorem requirat, vocatur de eloquendo; illa, quae sic implet sententiam, ut de sententiis simplicibus iudicetur, vocatur de proloquendo; illa, quae sic comprehendit sententiam, ut de ipsa etiam copulatione iudicetur donec perveniatur ad sum mam, vocatur de proloquiorum summa. Has ergo singulas partes diligentius explicemus.
5. Verbum est uniuscuiusque rei signum, quod ab audiente possit intellegi, a loquente prolatum. Res est quidquid vel sentitur vel intellegitur vel latet. Signum est quod et se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. Loqui est articulata voce signum dare. Articulatam autem dico quae comprehendi litteris potest. Haec omnia quae definita sunt, utrum recte definita sint et utrum hactenus verba definitionis aliis definitionibus persequenda fuerint, ille indicabit locus, quo definiendi disciplina tractatur. Nunc quod instat accipe intentus. Omne verbum sonat. Cum enim est in scripto, non verbum sed verbi signum est; quippe inspectis a legente litteris occurrit animo, quid voce prorumpat. Quid enim aliud litterae scriptae quam se ipsas oculis, praeter se voces animo ostendunt. Et paulo ante diximus signum esse quod se ipsum sensui et praeter se aliquid animo ostendit. Quae legimus igitur non verba sunt sed signa verborum. Sed ut, ipsa littera cum sit pars minima vocis articulatae, abutimur tamen hoc vocabulo, ut appellemus litteram etiam cum scriptam videmus, quamvis omnino tacita sit neque ulla pars vocis sed signum partis vocis appareat, ita etiam verbum appellatur cum scriptum est, quamvis verbi signum id est signum significantis vocis non < verbum > eluceat. Ergo ut coeperam dicere omne verbum sonat. Sed quod sonat nihil ad dialecticam. De sono enim verbi agitur, cum quaeritur vel animadvertitur, qualiter vocalium vel dispositione leniatur vel concursione dehiscat, item consonantium vel interpositione nodetur vel congestione asperetur, et quot vel qualibus syllabis constet, ubi poeticus rhythmus accentusque, < quae > a grammaticis solarum aurium tractantur negotia. Et tamen cum de his disputatur, praeter dialecticam non est. Haec enim scientia disputandi est. Sed cum verba sint < signa > rerum, quando de ipsis obtinent, verborum autem illa, quibus de his disputatur – nam cum de verbis loqui nisi verbis nequeamus et cum loquimur nonnisi de aliquibus rebus loquimur – occurrit animo ita esse verba signa rerum, ut res esse non desinant. Cum ergo verbum ore procedit, si propter se procedit id est ut de ipso verbo aliquid quaeratur aut disputetur, res est utique disputationi quaestionique subiecta, sed ipsa res verbum vocatur. Quidquid autem ex verbo non aures sed animus sentit et ipso animo tenetur inclusum, dicibile vocatur. Cum vero verbum procedit non propter se sed propter aliud aliquid significandum, dictio vocatur. Res autem ipsa, quae iam verbum non est neque verbi in mente conceptio, sive habeat verbum quo significari possit, sive non habeat, nihil aliud quam res vocatur proprio iam nomine. Haec ergo quattuor distincta teneantur; verbum, dicibile, dictio, res. Quod dixi verbum, et verbum est et verbum significat. Quod dixi dicibile, verbum est, nec tamen verbum, sed quod in verbo intellegitur et animo continetur, significat. Quod dixi dictionem, verbum est, sed quod iam illa duo simul id est et ipsum verbum et quod fit in animo per verbum significat. Quod dixi rem, verbum est, quod praeter illa tria quae dicta sunt quidquid restat significat. Sed exemplis haec illustranda esse perspicio. Fac igitur a quoquam grammatico – puerum interrogatum hoc modo: ” arma quae pars orationis est? ” quod dictum est ” arma “, propter se dictum est id est verbum propter ipsum verbum. Cetera vero, quod ait ” quae pars orationis “, non propter se, sed propter verbum, quod ” arma ” dictum est, vel animo sensa vel voce prolata sunt. Sed cum animo sensa sunt, ante vocem dicibilia erunt cum autem propter id quod dixi proruperunt in vocem, dictiones factae sunt. Ipsum vero ” arma ” quod hic verbum est, cum a Vergilio pronuntiatum est, dictio fuit: non enim propter se prolatum est, sed ut eo significarentur vel bella quae gessit Aeneas vel scutum vel cetera quae Vulcanus heroi fabricatus est. Ipsa vero bella vel arma, quae gesta aut ingestata sunt ab Aenea – ipsa inquam quae, cum gererentur atque essent, videbantur, quaeque si nunc adessent vel digito monstrare possemus aut tangere, quae etiamsi non cogitentur non eo tamen fit ut non fuerint – ipsa ergo per se nec verba sunt nec dicibilia nec dictiones, sed res quae iam proprio nomine res vocantur. Tractandum est igitur nobis in hac parte dialecticae de verbis, de dicibilibus, de dictionibus, de rebus. In quibus omnibus cum partim verba significentur partim non verba, nihil est tamen, de quo non verbis disputare necesse sit. Itaque de his primo disputetur per quae de ceteris disputare conceditur.
6. Igitur verbum quodlibet excepto sono – de quo bene disputare ad facultatem dialectici pertinet, non ad dialecticam disciplinam, ut defensiones Ciceronis sunt quidem rhetoricae facultatis sed non his docetur ipsa rhetorica – ergo omne verbum praeter id quod sonat quattuor quaedam necessario vocat in quaestionem: originem suam, vim, declinationem, ordinationem.
De origine verbi quaeritur, cum quaeritur unde ita dicatur, res mea sententia nimis curiosa et minus necessaria. Neque hoc eo mihi placuit dicere, quod Ciceroni quoque idem videtur. Quis enim egeat auctoritate in re tam perspicua? Quod si omnino multum iuvaret explicare originem verbi, ineptum esset aggredi quod persequi profecto infinitum est. Quis enim reperire possit, quidquid dictum fuerit unde ita dictum sit? Huc accedit quod ut somniorum interpretatio ita verborum origo pro cuiusque ingenio iudicatur. Ecce enim ” verba ” ipsa quispiam ex eo putat dicta quod aurem quasi verberent. Immo inquit alius quod aerem. Sed quid nostra? Non magna lis est, nam uterque a verberando huius vocabuli originem trahit. Sed de transverso tertius vide quam rixam inferat. Quod enim verum nos ait loqui oportet odiosumque sit natura ipsa iudicante mendacium, ” verbum ” a vero cognominatum est. Nec ingenium quartum defuit. Nam sunt qui verbum a vero quidem dictum putant, sed prima syllaba satis animadversa secundam neglegi non oportere. ” Verbum ” enim cum dicimus, inquiunt, prima eius syllaba verum significat, secunda sonum. Hoc enim volunt esse ” bum ” 1, unde Ennius sonum pedum ” bombum pedum ” dixit et βοῆσαι Graeci clamare et Vergilius ” reboant silvae ” 2. Ergo verbum dictum est quasi a verum boando hoc est verum sonando. Quod si ita est, praescribit quidem hoc nomen, ne cum verbum facimus mentiamur; sed vereor, ne ipsi qui dicunt ista mentiantur. Ergo ad te iam pertinet iudicare, utrum ” verbum ” a verberando an a vero solo an a verum boando dictum putemus, an potius unde sit dictum non curemus, cum quid significet intellegamus. Breviter tamen hunc locum notatum, hoc est de origine verborum, volo paulisper accipias, ne ullam partem suscepti operis praetermississe videamur. Stoici autumant, quos Cicero in hac re ut Cicero inridet, nullum esse verbum, cuius non certa explicari origo possit. Et quia hoc modo eos urguere facile fuit, si diceres hoc infinitum esse, quibus verbis alicuius verbi originem interpretaris, eorum rursus a te origo < quaeratur, aiunt hoc > quaerendum esse, donec perveniatur eo, ut res cum sono verbi aliqua similitudine concinat, ut cum dicimus aeris tinnitum, equorum hinnitum, ovium balatum, tubarum clangorem, stridorem catenarum. Perspicis enim haec verba ita sonare ut ipsae res quae his verbis significantur. Sed quia sunt res quae non sonant, in his similitudinem tactus valere, ut, si leniter vel aspere sensum tangunt, lenitas vel asperitas litterarum ut tangit auditum sic eis nomina pepererit : ut ipsum ” lene ” cum dicimus leniter sonat. Quis item ” asperitatem ” non et ipso nomine asperam iudicet? Lene est auribus cum dicimus ” voluptas “, asperum cum dicimus ” crux “. Ita res ipsae afficiunt, ut verba sentiuntur. Mel, quam suaviter gustum res ipsa, tam leniter, nomine tangit auditum. ” Acre ” in utroque asperum est. ” Lana ” et ” vepres “, ut audiuntur verba, sic illa tanguntur. Haec quasi cunabula verborum esse crediderunt, ubi sensus rerum cum sonorum sensu concordarent. Hinc ad ipsarum inter se rerum similitudinem processisse licentiam nominandi; ut cum verbi causa ” crux ” propterea dicta sit, quod ipsius verbi asperitas cum doloris quem crux efficit asperitate concordat, ” crura ” tamen non propter asperitatem doloris sed, quod longitudine atque duritie inter membra cetera sint ligno < crucis > similiora, sic appellata sint. Inde ad abusionem ventum, ut usurpetur nomen non rei similis sed quasi vicinae. Quid enim simile habet significatio ” parvi ” et ” minuti “, cum possit par < v > um esse quod non modo nihil minutum sit, sed aliquid etiam creverit? Dicimus tamen propter quandam vicinitatem ” minutum ” pro ” parvo “. Sed haec abusio vocabuli in protestate loquentis est; habet enim ” parvum ” ut ” minutum ” non dicat. Illud magis pertinet ad id quod nunc volumus ostendere, quod, cum ” piscina ” dicitur in balneis, in qua piscium nihil sit nihilque simile piscibus habeat, videtur tamen a piscibus dicta propter aquam, ubi piscibus vita est. Ita vocabulum non translatum similitudine sed quadam vicinitate usurpatum est. Quod si quis dicat homines piscibus similes natando fieri et inde piscinae nomen esse natum, stultum est repugnare, cum ab re neutrum abhorreat et utrumque lateat. Illud tamen bene accidit, quod hoc uno exemplo diiudicare iam possumus, quid distet origo verbi quae de vicinitate adripitur ab ea quae de similitudine ducitur. Hinc facta progressio usque ad contrarium. Nam ” lucus ” eo dictus putatur quod minime luceat et ” bellum ” quod res bella non sit et ” foederis ” nomen quod res foeda non sit. Quod si a foeditate porci dictum est, ut nonnulli volunt, redit origo ad illam vicinitatem, cum id quod fit ab eo per quod fit nominatur. Nam ista omnino vicinitas late patet et per multas partes secatur aut per efficientiam, ut hoc ipsum a foeditate porci, per quern ” foedus ” efficiatur – aut per effecta, ut ” puteus “, quod eius effectum potatio est, creditur dictus – aut per id quo continetur, ut ” urbem ” ab orbe appellatam volunt, quod auspicato locus aratro circumduci solet, cuius rei et Vergilius meminit, ubi “Aeneas urbem designat aratro” 3 – aut per id quod continet, ut si quis ” horreum ” mutata lettera affirmet ab hordeo nominatum – aut per abusionem, ut cum ” horreum ” dicimus et ibi triticum conditur – vel a parte totum, ut ” mucronis ” nomine, quae summa pars gladii est, gladium vocamus – vel a toto pars, ut ” capillus “quasi capitis pilus. Quid ultra provehar? Quidquid aliud adnumerari potest, aut similitudine rerum et sonorum aut similitudine rerum ipsarum aut vicinitate aut contrario contineri videbis originem verbi. Quam persequi non quidem ultra soni similitudinem possumus, sed hoc non semper utique possumus. Innumerabilia sunt enim verba, quorum origo, de qua ratio reddi possit, aut non est, ut ego arbitror, aut latet, ut Stoici contendunt.
Vide tamen paululum, quomodo perveniri putant ad illa verborum cunabula vel stirpem potius atque adeo sementum, ultra quod quaeri originem vetant nec si quisquam velit potest quicquam invenire. Nemo abnuit syllabas, in quibus v littera locum obtinet consonantis, ut sunt in his verbis primae ” vafer, velum, vinum, vomis, vulnus ” crassum et quasi validum sonum edere. Quod approbat etiam loquendi consuetudo, cum de quibusdam verbis eas subtrahimus, ne onerent aurem. Nam unde est, quod ” amasti ” dicimus libentius quam ” amavisti ” et ” abiit ” non ” abivit ” et in hunc modum innumerabilia. Ergo cum dicimus ” vim “, sonus verbi ut dictum est quasi validus congruit rei quam significat. Iam ex illa vicinitate per id quod efficiunt, hoc est quia violenta sunt, dicta ” vincula ” possunt videri et ” vimen ” quo aliquid vinciatur. Inde ” vites “, quod adminicula quibus innituntur nexibus prendunt. Hinc iam propter similitudinem incurvum senem ” vietum ” Terentius appellavit 4. Hinc terra, quae pedibus itinerantium flexuosa et trita est, ” via ” dicitur. Si autem ” via “, quod vi pedum trita est, magis creditur dicta, redit origo ad illam vicinitatem. Sed faciamus a similitudine vitis vel viminis hoc est a flexu esse dictam. Quaerit ergo me quispiam: quare ” via ” dicta est? respondeo: a flexu, quod flexum velut incurvum ” vietum ” veteres dixerunt, unde ” vietos ” etiam quae cantho ambiantur rotarum ligna vocant. Persequitur quaerere, unde ” vietum ” flexum dicatur: et, hic respondeo a similitudine vitis. Instat atque exigit, unde ita sit ” vitis ” nomen; dico, quod vinciat ea quae comprehenderit. Scrutatur, ipsum ” vincire ” unde dictum sit; dicemus a vi. ” Vis ” quare sic appellatur, requiret; reddetur ratio, quod robusto et quasi valido sono verbum rei quam significat congruit. Ultra quod requirat non habet. Quot modis autem origo verborum corruptione vocum varietur, ineptum est persequi. Nam et longum et minus quam illa quae dicta sunt necessarium.
7. Nunc vim verborum, quantum res patet, breviter consideremus. Vis verbi est, qua cognoscitur quantum valeat. Valet autem tantum quantum movere audientem potest. Porro movet audientem aut secundum se aut secundum id quod significat aut ex utroque communiter. Sed cum secundum se movet, aut ad solum sensum pertinet aut ad artem aut ad utrumque. Sensus aut natura movetur aut consuetudine. Natura movetur cum offenditur, si quis nominet Artaxerxen regem, vel mulcetur, cum audit Euryalum 5. Quis enim etiamsi nihil umquam de his hominibus audierit, quorum ista sint nomina, non tamen et in illo asperitatem maximam et in hoc iudicet esse lenitatem? Consuetudine movetur sensus, cum offenditur, si quis verbi causa vocetur ” Motta “, et non offenditur, cum audit ” Cottam “. Nam hic ad soni suavitatem vel insuavitatem nihil interest, sed tantum valent aurium penetralia, utrum per se transeuntes sonos quasi hospites notos an ignotos recipiant. Arte autem movetur auditor cum enuntiato sibi verbo attendit, quae sit pars orationis, vel si quid aliud in his disciplinis quae de verbis traduntur accepit. At vero ex utroque id est et sensu et arte de verbo iudicatur, cum id, quod aures metiuntur, ratio notat et nomen ita ponit, ut, cum dicitur ” optimus “, mox, ut aurem longa una syllaba et duae breves huiusce nominis percusserint, animus ex arte statim pedem dactylum agnoscit. Iam vero non secundum se, sed secundum id quod significat verbum movet, quando per verbum accepto signo animus nihil aliud quam rem ipsam intuetur, cuius illud signum est quod accepit ut cum Augustino nominato nihil aliud quam ego ipse cogitor ab eo cui notus sum, aut quilibet hominum menti occurit, si forte hoc nomen vel qui me ignorat audierit, vel qui alium novit qui Augustinus vocetur. Cum autem simul et secundum se verbum movet audientem et secundum id quod significat, tunc et ipsa enuntiatio et id quod ab ea nuntiatur simul advertitur. Unde enim, quod non offenditur aurium castitas, cum audit manu ventre pene bona patria laceraverat? 6 Offenderetur autem, si obscena pars corporis sordido ac vulgari nomine appellaretur, cum res eadem sit cuius utrumque vocabulum est, nisi quod in illo turpitudo rei quae significata est decore verbi significantis operitur, in hoc autem sensum animumque utriusque deformitas fer < i > ret: veluti non alia meretrix, sed aliter tamen videtur eo cultu, quo ante iudicem stare adsolet, aliter eo quo in luxuriosi cubicolo iacere. Cum igitur tantam vim tamque multiplicem appareat esse verborum, quam breviter pro tempore summatimque attigimus, duplex hinc ex consideratione sensus nascitur: partim propter explicandam veritatem, partim propter conservandum decorem; quorum primum ad dialecticum, secundum ad oratorem maxime pertinet. Quamvis enim nec disputationem deceat ineptam nec eloquentiam oporteat esse mendacem, tamen et in illa saepe, atque adeo paene semper, audiendi delicias discendi cupido contemnit et in hac imperitior multitudo quod ornate dicitur etiam vere dici arbitratur. Ergo cum appareat, quid sit uniuscuiusque proprium, manifestum est et disputatorem, si qua ei delectandi cura est, rhetorico colore aspergendum, et oratorem, si veritatem persuadere vult, dialecticis quasi nervis atque ossibus esse roborandum, quae ipsa natura in corporibus nostris nec firmitati virium subtrahere potuit nec oculorum offensioni patere permisit.
8. Itaque nunc propter veritatem diiudicandam, quod dialectica profitetur, ex hac verborum vi, cuius quaedam semina sparsimus, quae impedimenta nascantur, videamus. Impedit enim auditorem ad veritatem videndam in verbis aut obscuritas aut ambiguitas. Inter ambiguum et obscurum hoc interest, quod in ambiguo plura se ostendunt, quorum quid potius accipiendum sit ignoratur, in obscuro autem nihil aut parum quod attendatur apparet. Sed ubi parum est quod apparet, obscurum est ambiguo simile: veluti si quis ingrediens iter excipiatur aliquo bivio vel trivio vel etiam ut ita dicam multivio loco, ibique densitate nebulae nihil viarum quod est eluceat. Ergo a pergendo prius obscuritate terretur; at ubi aliquantum rarescere nebulae coeperint, videtur aliquid, quod utrum via sit an terrae proprius et nitidior color incertum est. Hoc est obscurum ambiguo simile. Dilucescente autem caelo quantum oculis satis sit iam omnium viarum deductio clara est, sed qua sit pergendum non obscuritate sed ambiguitate dubitatur. Item sunt obscurorum genera tria. Unum est quod sensui patet, animo clausum est: tamquam si quis malum punicum pictum videat, qui neque viderit aliquando nec omnino quale esset audierit, non oculorum est, sed animi, quod cuius rei pictura sit nescit. Alterum genus est, ubi res animo pateret, nisi sensui clauderetur: sicuti est homo pictus in tenebris. Nam ubi oculis apparuerit, nihil animus hominem pictum esse dubitabit. Tertium genus est, in quo etiam sensui absconditur, quod tamen si nudaretur nihilo magis animo emineret, quod genus est omnium obscurissimum: ut si imperitus malum illud punicum pictum etiam in tenebris cogeretur agnoscere.
Refer nunc animum ad verba, quorum sunt istae similitudines. Constitue animo quempiam grammaticum convocatis discipulis factoque silentio suppressa voce dixisse ” temetum “, quod ab eo dictum qui prope adsidebant satis audierunt, qui remotius parum, qui autem remotissime nulla omnino voce perstricti sunt. Horum autem illi < equi prope adsidebant, quid esset ” temetum ” ignorabant, illi autem > qui remotiores erant nescio quo casu partim sciebant, quid esset temetum, partim ignorabant; illos vero, qui magistri vocem nec acceperant, quid esset temetum prorsus latebat; omnes obscuritate impediebantur. Et hic iam perspicis omnia illa genera obscuritatum. Nam qui de auditu nihil dubitabant, primum illud genus patiebantur, cui simile est malum punicum ignorantibus sed in luce pictum. Qui noverant verbum sed auribus aut parum aut omnino non acceperant vocem, secundo illo genere laborabant, cui similis est hominis imago sed in non perspicuo aut omnino tenebricoso loco. Qui autem non solum vocis sed et significationis verbi expertes erant, tertii generis, quod omnium taeterrimum est, caecitate involvebantur. Quod autem dictum est quiddam obscurum ambiguo simile, in his perspici potest, quibus verbum erat quidem notum sed vocem nec penitus nullam nec omnino certam perceperant. Omnia igitur obscure loquendi genera vitabit, qui et voce quantum satis est clara nec ore impedita et verbis notissimis utetur. Vide nunc in eodem grammatici exemplo, quam longe aliter impediat ambiguitas quam obscuritas verbi. Fac enim eos qui aderant et satis sensu accepisse vocem magistri et illum id verbum enuntiasse quod esset omnibus notum, ut puta fac eum dixisse ” magnus ” et deinde siluisse. Attende, quae incerta hoc audito nomine patiantur. Quid si enim dicturus est ” quae pars orationis “? quid si de metris quaesiturus ” qui sit pes “? quid si de historia rogaturus ut puta ” magnus Pompeius quot bella gesserit “? quid si commendandorum carminum gratia dicturus est ” magnus et paene solus poeta Vergilius “? quid si obiurgaturus neglegentiam discipulorum in haec deinde verba prorumpet ” magnus vos erga studia torpor invasit “? videsne remota nebula obscuritatis illud quod supra dictum est quasi eminuisse multivium? nam hoc unum quod dictum est magnus et nomen est et pes chorius est et Pompeius est et Vergilius et neglegentiae torpor et si qua alia vel innumerabilia non commemorata sunt, quae tamen per hanc enuntiationem verbi possunt intellegi.
9. Itaque rectissime a dialecticis dictum est ambiguum esse omne verbum. Nec moveat quod apud Ciceronem calumniatur Hortensius hoc modo “ambigua se aiunt audere explicare dilucide. Idem omne verbum ambiguum esse dicunt. Quomodo igitur ambigua ambiguis explicabunt? Nam hoc est in tenebras extinctum lumen inferre”. Facete quidem atque callide dictum, sed hoc est quodi apud eundem Ciceronem Scaevola dicit Antonio ” denique ut sapientibus diserte, stultis etiam vere videaris dicere “. Quid enim aliud illo loco fecit Hortensius nisi acumine ingenii et lepore sermonis quasi meraco et suavi poculo imperitis caliginem obfudit? Quod enim dictum est omne verbum esse ambiguum de verbis singulis dictum est. Explicantur autem ambigua disputando et nemo utique verbis singulis disputat. Nemo igitur ambigua verba verbis ambiguis explicabit. Et tamen cum omne verbum ambiguum sit, nemo verborum ambiguitatem nisi verbis sed iam coniunctis quae ambigua non erunt explicabit. Ut enim, si dicerem ” omnis miles bipes est “, non ex eo sequeretur, ut cohors ex militibus utique bipedibus ita constaret, ita, cum dico ambiguum esse omne verbum, non dico sententiam, non disputationem, quamvisi verbis ista texantur. Omne igitur ambiguum verbum non ambigua disputatione explicabitur.
Nunc ambiguitatum genera videamus; quae prima duo sunt, unum in his etiam quae dicuntur, alterum quod in his solis quae scribuntur dubitationem facit. Nam et si quis audierit ” acies ” et si quis legerit, potest incertum habere, nisi per sententiam clarescat, utrum acies militum an ferri an oculorum dicta vel scripta sit. At vero si quis inveniat scriptum verbi causa ” leporem ” nec appareat qua sententia positum sit, profecto dubitabit, utrum paenultima huius verbi syllaba producenda sit ab eo quod est ” lepos ” an ab eo quod – est ” lepus ” corripienda – quam scilicet non pateretur ambagionem, si accusativum huius nominis casum voce loquentis acciperet. Quod si quis dicat etiam loquentem male pronuntiare potuisse, iam non ambiguitate sed obscuritate impediretur auditor ex illo tamen genere quod ambiguo simile est, quia male latine pronuntiatum verbum non in diversas notiones trahit cogitantem sed ad id quod apparet impellit. Cum igitur duo ista genera inter se plurimum distent, primum genus rursus in duo dividitur. Nam quidquid dicitur et per plura intellegi potest, eadem scilicet plura aut non solum vocabulo uno sed una etiam definitione contineri queunt aut tantum communi tenentur vocabulo sed diversis expeditionibus explicantur. Ea quae una definitio potest includere ” univoca ” nominantur, illis autem quae sub uno nomine necesse est diverse definiri ” aequivocis ” nomen est. Prius ergo consideremus univoca, ut, quoniam genus hoc iam definitione patefactum est, illustrentur exemplis. Hominem cum dicimus, tam puerum dicimus quam iuvenem, quam senem, tam stultum quam sapientem, tam magnum quam parvum, tam civem quam peregrinum, tam urbanum quam agrestem, tam qui iam fuit quam qui nunc est, tam sedentem quam stantem, tam divitem quam pauperem, tam agentem aliquid quam cessantem, tam gaudentem quam maerentem vel neutrum. Sed in his omnibus dictionibus nihil est, quod non ut hominis nomen accepit ita etiam hominis definitione claudatur. Nam definitio hominis est ” animal rationale mortale “. Num ergo quisquam potest dicere animal rationale mortale iuvenem tantum, non etiam puerum aut senem esse, aut sapientem tantum, non etiam stultum? immo et ista et cetera quae numerata sunt sicut hominis nomine ita etiam definitione continentur. Nam sive puer sive stultus sive pauper sive etiam dormiens, si animal rationale mortale non est, nec homo est; est autem homo; illa igitur etiam definitione contineatur necesse est. Et de ceteris quidem nihil ambigetur. De puero autem parvo aut stulto seu prorsus fatuo aut de dormiente vel ebrio vel furente dubitari potest, quomodo possint esse animalia rationalia. Potest omnino defendi, sed ad alia properantibus longum est. Ad id quod agitur illud satis: non esse istam definitionem hominis rectam et ratam, nisi et omnis homo eadem contineatur et praeter hominem nihil. Haec sunt igitur univoca, quae non solum nomine uno sed una etiam eiusdem nominis definitione claudantur, quamvis et inter se propriis nominibus et definitionibus distingui possint. Diversa enim nomina puer, adulescens, dives, et pauper, liber, et servus, et si quid aliud differentiarum est; ideo diversas inter se proprias definitiones habent. Sed ut illis unum commune nomen est homo, sic et animal rationale mortale definitio una communis est.