Codex Iustinianus – Liber decimus
Tutto il testo latino è basato sull’edizione visionata da Krueger’s , tradotto da Francesco Foramiti, Corpo del diritto civile, (Nuova ed. eseguita su quella di Parigi del 1830), 5 voll, Venezia 1836-1844.
IN NOMINE DOMINI NOSTRI IHESU CHRISTI
C O D I C I S
DOMINI NOSTRI
I U S T I N I A N I
SACRATISSIMI PRINCIPIS
REPETITAE PRAELECTIONIS
liber decimus
I 19 paragrafi in lingua greca non sono stati riportati
10.2.0. De conveniendis fisci debitoribus.
10.3.0. De fide et iure hastae fiscalis et de adiectionibus.
10.4.0. De venditione rerum fiscalium cum privatis communium.
10.5.0. Ne fiscus rem quam vendidit evincat.
10.6.0. De his qui ex publicis rationibus mutuam pecuniam acceperunt.
10.7.0. Poenis fiscalibus creditores praeferri.
10.8.0. De fiscalibus usuris.
10.9.0. De sententiis adversus fiscum latis retractandis.
10.10.0. De bonis vacantibus et de incorporatione.
10.11.0. De delatoribus.
10.12.0. De petitionibus bonorum sublatis.
10.13.0. De his qui se deferunt.
10.14.0. Si liberalitatis imperialis socius sine herede defecerit.
10.15.0. De thesauris.
10.16.0. De annona et tributis.
10.17.0. De indictionibus.
10.18.0. De superindicto.
10.19.0. De exactionibus tributorum.
10.20.0. De superexactionibus.
10.21.0. De capiendis et distrahendis pignoribus tributorum causa.
10.22.0. De apochis publicis et descriptionibus curialium.
10.23.0. De canone largitionalium titulorum.
10.24.0. Ne operae a collatoribus exigantur.
10.25.0. De immunitate nemini concedenda.
10.26.0. De conditis in publicis horreis.
10.27.0. Ut nemini liceat in coemptione specierum se excusare et de munere sitoniae.
10.28.0. De collatione donatorum vel relevatorum aut translatorum seu adaeratorum.
10.29.0. De collatione aeris.
10.30.0. De discussoribus.
10.32.0. De decurionibus et filiis eorum et qui decuriones habentur quibus modis a fortuna curiae (..)
10.33.0. Si libertus aut servus ad decurionatum adspiraverit.
10.34.0. De praediis curialium sine decreto non alienandis.
10.35.0. Quando et quibus debetur quarta pars ex bonis decurionum et de modo distributionis eorum.
10.36.0. De imponenda lucrativis descriptione.
10.37.0. De praebendo salario.
10.38.0. Si curialis relicta civitate rus habitare maluerit.
10.39.0. De municipibus et originariis.
10.40.0. De incolis et ubi quis domicilium habere videtur et de his qui studiorum causa (..)
10.41.0. De honoribus et muneribus non continuandis inter patrem et filium et de intervallis.
10.42.0. De muneribus patrimoniorum.
10.43.0. Quemadmodum civilia munera indicuntur.
10.44.0. De his qui sponte munera susceperunt.
10.45.0. De his qui a principe vacationem acceperunt.
10.46.0. De vacatione muneris.
10.47.0. De decretis decurionum super immunitate quibusdam concedenda.
10.48.0. De excusationibus munerum.
10.49.0. De quibus muneribus vel praestationibus nemini liceat se excusare.
10.50.0. Qui aetate se excusant.
10.51.0. Qui morbo.
10.52.0. De his qui numero liberorum vel paupertate excusationem meruerunt.
10.53.0. De professoribus et medicis.
10.54.0. De athletis.
10.55.0. De his qui non impletis stipendiis sacramento soluti sunt.
10.56.0. Quibus muneribus excusantur ii, qui post impletam militiam vel advocationem (..)
10.57.0. De conductoribus vectigalium fisci.
10.58.0. De libertinis.
10.59.0. De infamibus.
10.60.0. De reis postulatis.
10.61.0. De his qui in exsilium dati vel ordine moti sunt.
10.62.0. De filiis familias et quemadmodum pater pro his teneatur.
10.63.0. De peculo successorum parentis.
10.64.0. De mulieribus in quo loco munera sexui congruentia et honores agnoscant.
10.65.0. De legationibus.
10.66.0. De excusationibus artificum.
10.67.0. De potioribus ad munera nominandis.
10.68.0. Si propter inimicitias creatio facta sit.
10.69.0. De sumptuum recuperatione.
10.70.0. Si post creationem quis decesserit.
10.71.0. De tabulariis scribis logographis et censualibus.
10.72.0. De susceptoribus praepositis et arcariis.
10.73.0. De ponderatoribus et auri illatione.
10.74.0. De auri publici prosecutoribus.
10.75.0. De his quae ex publica collatione illata sunt non usurpandis.
10.76.0. De auro coronario.
10.77.0. De irenarchis.10.78.0. De argenti pretio quod thesauris infertur.
Imperatores Severus, Antoninus. Si prius, quam fisci rationibus pater vester obligaretur, perfectam praediorum donationem fecisse fuerit probatus, quod citra fraudem creditorum gestum est, non rescinditur. * SEV. ET ANT. AA. ATTICO ET SEVERO. *<A XXX >
Imperator Gordianus. Instar obtinere minime potest rei iudicatae computatio a tabulariis facta, nisi sententia procuratoris fuerit comprobata. * GORD. A. SERENO. *<A XXX >
Imperator Gordianus. Si minori pretio, quam res est, aperta fraude emptoris vel gratia quae obligata sunt a fisco venierunt, aditus procurator meus debitam quantitatem inferenti restitui ea praedia iubebit. * GORD. A. ATTICAE. *<A XXX >
Imperatores Diocletianus, Maximianus. Certa forma super metoecis data est, qui iussu principis in aliam civitatem translati sunt. Nam praedia eorum, quae antequam demigrarent habuerint, si ab his distracta non essent, fisci rationibus vindicari iam pridem decretum est, nisi aliud speciali praecepto Augusta maiestas decreverit.
1. Ut igitur a principibus salubriter statutum est, ita salvis his, quae utiliter placuerunt, parentibus heredes eos exsistere minime oportere nulla legis sanctione statutum est. * DIOCL. ET MAXIM. AA. MUCATRAULO. *<A XXX >
Imperatores Diocletianus, Maximianus. Prohibitum est cuiuscumque bona, qui fisco locum fecisse existimabitur capi prius, quam a nobis forma fuerit data.
1. Et ut omni improvisionis genere occursum sit caesarianis, sancimus licere universis quorum interest obicere manus his, qui ad capienda bona alicuius venerint, qui succubuerit legibus, ut, etiamsi officiales ausi fuerint a tenore datae legis desistere, ipsis privatis resistentibus a facienda iniuria arceantur.
2. Tunc enim is, cuius interest bona alicuius non interpellari, officialibus volentibus ea capere debet adquiescere, cum litteris nostris cognoverit non ex arbitrio suo caesarianos ad capiendas easdem venisse facultates, sed iustitiae vigorem id fieri statuisse. * DIOCL. ET MAXIM. AA. EXEMPL. SACR. LITT. AD FLACCUM.*<X >
Imperator Constantinus. Iustas etiam et quae locum habent fisci actiones praecipimus concremari ob hoc solum, quod suis temporibus prolatae non sunt. Iam calumniae privatorum eo saltem arceantur exemplo, quo iustas fisci lites silere praecipimus * CONSTANT. A. AD PROVINCIALES. *<A 319 D.III K.IUN.CONSTANTINO A.V ET LICINIO C.CONSS.>
Imperator Constantinus. Defensionis facultas danda est his, quibus aliquam inquietudinem fiscus infert, cum facultates eorundem adhuc controversia pendente inquietari describique fas non sit.
1. Ubi ergo controversia extiterit fisco alicuius patrimonium vindicante, apud eum omnibus facultatibus constitutis cognitio ventiletur, ut, cum rei exitus debere eas vindicari probaverit, tum demum res persequi liceat et super modo facultatum ac rerum interrogationem haberi, quae per condicionales servos investiganda est, ut, si quid subtractum fuerit, exigatur et extrinsecus tantum aliud multae nomine, quantum fuerat per fraudem ablatum.
2. Sane in huiuscemodi quaestione si caesariani nomen inciderit, ad usurpationem constitutionis istius non debebit accedere, si quidem consuetudo fraudium, quibus praedicti omnia temerare consueverunt, exceptionem eorundem meruerit. * CONST. A. *<A 326 D.PRID.K.IAN.SIRMIO CONSTANTINO A.VII ET CONSTANTIO C.CONSS>
Imperatores Valentinianus, Valens. Qui in contractibus scaelestis ac fisco perniciosis interversorum maculosis se fraudibus implicuerunt, in quadrupli redhibitionem teneantur. * VALENTIN. ET VALENS AA. AD DRACONTIUM VIC. AFRICAE. *<A 365 D.XV K.DEC.HADRUMETO VALENTINIANO ET VALENTE AA.CONSS.>
Imperatores Honorius, Theodosius. Super creandis susceptoribus periculo procuratorum rei dominiciae dispositionem tuae sublimitatis firmam esse praecipimus, ita ut, omni ambitione cessante, quae statuta sunt quaeque antiqua consuetudine commendantur, in pabulis vel sumptu familiae ministrando intemerata permaneant: super irenarcho et optione omni antiqua consuetudine observanda. * HONOR. ET THEODOS. AA. PATRICIO COM. RER. PRIVAT. *<A 420 D.III K.IAN.CONSTANTINOPOLI THEODOSIO A.VIIII ET CONSTANTIO III CONSS.>
Imperatores Honorius, Theodosius. Eorum patrimonia mortuorum, qui vitae suae tempore diversis conscientiam suam dicuntur polluisse criminibus, fisci rationibus nequaquam competere vel ab eo alienari censemus, nisi post publicam accusationem eos constiterit fuisse convictos. * HONOR. ET THEODOS. AA. PALLADIO PP. *<A 421 D.VIII ID IUL.RAVENNAE EUSTATHIO ET AGRICOLA CONSS.>
Testo in lingua greca
10.2.0. De conveniendis fisci debitoribus.
Imperator Gordianus. Non iniusta ratione desideratis repromissa fisco indemnitate eos principali loco conveniri, qui reliqua contraxerunt, mox ad vos perveniri, qui ab his quaedam mercati estis. * GORD. A. SATURNINO ET ALIIS. *<A XXX >
Imperatores Valerianus, Gallienus. Fisco quidem contra te manet actio, quod argentum, quod inferre debebas, rationibus fuit relatum, si cautioni, quae tibi super eo exposita est, tabularius non subnotavit. Aequum est tamen, ut prius de bonis eius qui exactor fuit, si solvendo est et conveniendi eius facultas datur, indemnitati fisci satisfiat, tunc a te, si servari hic modus non possit, reposcatur * VALER. ET GALLIEN. AA. ET VALER. C.PATROPHILO. *<A XXX >
Imperatores Diocletianus, Maximianus. Quoniam augurio ac filio eius ad exigenda reliqua consortes vos atque sociatos esse dicatis eisque certorum dumtaxat nominum exactionem mandatam nec inter eum et ceteros, qui exactores fuerant nominati, confusae exactionis mutuum periculum constitutum, sed separato muneris obsequio discretam sollicitudinis rationem fuisse adseveratis, a iure non discrepat, ut prius ex bonis exactorum, qui principali loco ad exactionem fuerant destinati, indemnitati fiscali satisfiat, postque eos, si solidum debitum exsolutum non sit, nominatores conveniri.
1. Rationalis igitur noster iuris ordinem sequetur, excussisque exactorum facultatibus nec non etiam nominatorum, si fiscus in universi debiti quantitate securitatem indemnitatis consecutus non fuerit, etiam vos ad restituenda fiscalia debita adstringet. * DIOCL. ET MAXIM. AA. IANUARIO. *<A XXX >
Imperatores Valentinianus, Valens, Gratianus. Hi, qui fisco nostrae mansuetudinis obnoxii sunt, omissa frustratione teneantur, ut, quod suis nominibus debent, de suis facultatibus cogantur exsolvere, servatis, cum compleverint, adlegationibus propriis, si quas adversus quoscumque ex suis contractibus debitores competere sibi ex iure crediderint, ita ut adversus eos, quos sibi obnoxios adseverant, legibus et iudiciis experiendum esse cognoscant. * VALENTIN. VALENS ET GRAT. AAA. AD ARCHELAUM COM. ORIENTIS. *<A 369 D.III NON.IUL.NOVIODUNO VALENTINIANO NP.ET VICTORE CONSS.>
Imperatores Valens, Gratianus, Valentinianus. Inter chartulas confiscati brevis quidam adseveratur inventus, qui nomina continebat debitorum seu contractorum.
1. Cum tamen neque testibus credita pecunia probaretur neque cautionibus ea quae brevi inserta sunt ostendantur, iniquum esse perspeximus, ut sub propriae adnotationis manu unusquisque faciat debitorem.
2. Occasionis igitur huius calumniam praesenti volumus iussione cohiberi, ut brevis vanitate reiecta nullus ad redhibitionem de his, quorum nomina conscripta sunt, urgeatur.
3. Quod et in aliis similibus causis observandum esse censemus. * VALENS GRAT. ET VALENTIN. AAA. FORTUNATIANO COM. RER. PRIVAT.*<A 377 D.PRID.NON.IUL.HIERAPOLI GRATIANO A.IIII ET MEROBAUDE CONSS. >
10.3.0. De fide et iure hastae fiscalis et de adiectionibus.
Imperator Antoninus. Quod in libellum contulisti, procuratori meo, ad cuius officium desiderium tuum pertinet, adlega. Cui si probaveris non auctore procuratore vel eo, cui vendendi fuit facultas, neque habitis hastis nec omni ordine peracto venditas res esse, et id quod ex causa iudicati debes exsolveris, rescissa venditione mala fide facta easdem res recipies cum fructibus, quos ad emptorem mala fide pervenisse vel pervenire debere constiterit * ANT. A. AGORTIAE. *<A 213 PP.NON.IAN.ANTONINO A.IIII ET BALBINO CONSS.>
Imperator Gordianus. Duplex ratio desiderium tuum iuvat, et quod praetermissa hastarum sollemnitate possessiones tuas ex officio distractas suggeris, et quod pretii vilitate ob exiguum debitum gratiosam emptionem in fraudem tuam utilitatemque rationum mearum adversarium commentum fuisse dicis. Quapropter illicita ista redargue, tam indemnitati fisci consulturus quam tuae securitati opem laturus * GORD. A. HERACLEONI. *<A 239 PP.V K… GORDIANO A.ET AVIOLA CONSS.>
Imperator Gordianus. Etsi instrumenta emptionis non extent, quibuscumque tamen probationibus uxor tua ostenderit ad se eam domum pertinere, quam a fisco eius nomine dicis comparatam, pretiumque ab ea exsolutum et in eam dominium translatum, frustra fiscum ex persona matris eius referre quaestionem procurator meus non sinet. * GORD. A. CRISPO. *<A 239 PP.V K.NOV.GORDIANO A.ET AVIOLA CONSS.>
Imperatores Diocletianus, Maximianus. Si tempora, quae in fiscalibus hastis statuta sunt, patiuntur, cum etiam augmentum te facturam esse profitearis, adi rationalem nostrum, ut iuxta ius pretii uberioris oblationem admittat. * DIOCL. ET MAXIM. AA. MARCELLINAE. *<A 290 PP.III ID.IAN.SIRMI IPSIS IIII ET III AA. CONSS.>
Imperatores Valentinianus, Valens, Gratianus. Quaecumque pro reliquis prodigorum in annonario titulo ceterisve fiscalibus debitis in quibuscumque corporibus sub auctione licitanda sunt, fisco auctore vendantur, ut perpetuo penes eos sint iure dominii, quibus res huiusmodi sub hastae sollemnis arbitrio fiscus addixerit.
1. Et si quid umquam, ut a fisco facta venditio possit infringi, auctoritate rescripti fuerit impetratum, nullus obtemperet, cum etiam minoribus, si quando aliquid ex rebus eorum pro fiscalibus debitis adiudicatur emptoribus, repetitionis facultas in omnem intercipiatur aetatem. * VALENTIN. VALENS ET GRAT. AAA. AD VIVENTIUM PP.GALLIARUM. *<A 369 D.III ID.NOV.TREVIRIS VALENTINIANO NP.ET VICTORE CONSS.>
Imperatores Valentinianus, Valens, Gratianus. Si qui proscribente ac distrahente fisco debitorum fiscalium emerint facultates, pro earum rerum tantum pretio obnoxii sint, quas eos patuerit decursis hastis et proscriptione habita comparasse. Nam ita eos munimus, ut nullius conventioni reliquorum fiscalium nomine patiamur extrinsecus subiacere * VALENTIN. VALENS ET GRAT. AAA. AD FELICEM COM. SACR. LAR *<A 370 D.VII ID.MART.MARCIANOPOLI VALENTINIANO ET VALENTE AA.CONSS. >
Testo in lingua greca
10.4.0. De venditione rerum fiscalium cum privatis communium.
Imperator Alexander Severus. Forma est, quotiens ad fiscum vel minima portio rei pertineat, ut universa a procuratoribus meis distrahantur, sed pretium partis tantum in fiscum redigatur, reliquum dominis partium restituatur.
1. Emptorem igitur praediorum, de quibus libellum dedisti, apud suum iudicem conveni usurum defensionibus, si quae sibi competunt. * ALEX. A. VICTORIO. *<A 225 PP.VII K.OCT.FUSCO ET DEXTRO CONSS.>
10.5.0. Ne fiscus rem quam vendidit evincat.
Imperator Alexander Severus. Gravissimum verecundia mea duxit, ut, cuius rei pretium, cum bona fide esset addicta, semel fiscus acceperit, eius controversiam referat.
1. Non solum ergo emptorem ab eadem statione, sed ne ab alia quidem quaestionem pati debere aequum est, cum et in his venditionibus emptore non inquietato officia inter se possint experiri. * ALEX. A. AD RATIONALES. *<A 228 D.XV K.MAI.MODESTO ET PROBO CONSS.>
Imperator Marcianus. Retractare fiscum, quod semel vendidit, aequitatis honestatisque ratio non patitur. * MARCIAN. A. PALLADIO PP. ORIENTIS. *<A 451 D.V K.IAN.CONSTANTINOPOLI MARCIANO A. CONS.>
10.6.0. De his qui ex publicis rationibus mutuam pecuniam acceperunt.
Imperatores Valentinianus, Valens. Si quis ab exactoribus tabulariis arcariis officiisve rationum fenebrem pecuniam sumpserit, detectus in eodem ad quadrupli poenam ex hac auctoritate teneatur. * VALENTIN. ET VALENS AA. AD PROBUM PP. *<A 368 VEL 370 D.IIII ID.MART.TREVIRIS VALENTINIANO ET VALENTE AA. CONSS.>
Imperatores Gratianus, Valentinianus, Theodosius. Sciant omnes accipiendi mutuo ex largitionibus sacris auri non patere cuiquam facultatem.
1. Quod si quis aurum ex nostro aerario privatis commodis profuturum occulte aut cautionis aut sponsionis fide ut debitor redditurus sine nostra auctoritate acceperit, ablatis bonis omnibus perpetuae deportationis subdetur exilio.
2. Is etiam, qui ex memoratis thesauris sub specie publici creditoris aurum cuiquam commodarit ac dederit, capitali sententia subiugetur. * GRAT. VALENTIN. ET THEODOS. AAA. PALLADIO COM. SACR. LARG. *<A 381 D.XII K.AUG.HERACLEAE EUCHERIO ET SYAGRIO CONSS.>
10.7.0. Poenis fiscalibus creditores praeferri.
Imperator Alexander Severus. Rem suam persequentibus poenae exactio postponitur. Sicut itaque in sortis quantitate fisci persecutio potior est, ita in triplo quod poenae nomine adiectum est propria forma ferenda est * ALEX. A. MARCELLO. *<A 224 PP.K.IUL.IULIANO ET CRISPINO CONSS.>
Imperator Antoninus. Eius summae, quam tibi poenae nomine inflictam probaturus es, usurae non exigentur: nec enim multam tibi procurator meus inrogavit ultra quam placitum est, sed poenam te iussit inferre. * ANT. A. ANTIOCHO. *<A 216 PP.XV K.DEC.SABINO ET ANULLINO CONSS.>
Imperator Alexander Severus. Si sub pignore creditum fuit, etiam fiscum, qui successit in locum debitoris, usuras praestare oportet, si eas dependi saltem pacto placuit. * ALEX. A. VICTORINO. *<A 224 PP.III NON.SEPT IULIANO ET CRISPINO CONSS.>
Imperator Justinianus. Fiscum etiam nostrum parere sanctioni nostri numinis iubemus, per quam usque ad dimidiam centesimae usuras stipulari creditoribus exceptis certis personis permisimus, ut ipse etiam fiscus ultra dimidiam centesimae partem a debitoribus suis minime exigat, sive principaliter ei promiserunt sive a prioribus suis creditoribus actiones ad eum quocumque modo devolutae sunt. * IUST. A. MENAE PP. *<A 529 D.VIII ID.APRIL.CONSTANTINOPOLI DECIO VC.CONS.>
10.9.0. De sententiis adversus fiscum latis retractandis.